آهن

راه های فیزیولوژی و بیوشیمیایی

آهن به دلیل حضور در تمام سلول‌ها در تعدادی از واکنش‌های بیوشیمیایی کلیدی شرکت می‌کند. آهن در ترکیبات مسئول انتقال اکسیژن, آنزیم‌های مسئول انتقال الکترون و آنزیم‌های فعال کننده اکسیژن وجود دارد. یک مرد بالغ 70 کیلوگرمی حدود mg 2500 آهن در هموگلوبین خون, mg 1000-500 آهن به صورت ذخیره به شکل‌های فریتین و هموسیدرین و عمدتاً در کبد, طحال و مغز استخوان دارد. یک زن بالغ حدود mg1500 آهن در گردش و مقدار پایین تری که به ندرت بیشتر از mg500 است, به صورت ذخیره دارد.

جذب

مراحل جذب آهن به خوبی شناخته نشده است. آهن عمدتاً در دئودنوم و به مقدار کمتری در سایر قسمت‌های فوقانی روده کوچک جذب می‌شود. جذب آهن غیرآلی (غیرهم) پایین است (کمتر از 10%) ولی آهن هم (از هموگلوبین و میوگلوبین رژیم غذایی) بیشتر جذب می‌شود (10 تا 20 درصد). در کل, مقدار جذب آهن فرد سالم, حدود 10% و در افراد دچار فقر آهن 20-10 درصد است. اسید اسکوربیک و گوشت, جذب آهن غیر هم را تسهیل می‌کند (جذب طبیعی حدود mg/day1 در مردان و mg/day5/1 در زنان است) .جذب در شرایط کمبود آهن, هنگام کاهش ذخیره آهن و هنگامی که خونسازی افزایش می‌یابد, بالا می‌رود. برخی گیاهان که حاوی اگزالات, فیتات, فیبر و تانن هستند, می‌توانند جذب آهن غیر هم را کاهش دهند. قندهای احیا کننده, اسید اسکوربیک و هم جذب آهن غیر هم را افزایش می‌دهند. آنتروپاتی ناشی از عدم تحمّل گلوتن یا آکلوریدری, جذب آهن غیر هم را از رژیم غذایی کاهش می‌دهند. آنتی اسیدها که با غذا مصرف می‌شوند ممکن است جذب آهن را کاهش دهند.

متابولیسم و دفع

در واقع تمام آهن موجود در گلبول‌های قرمز, در حفظ و در تشکیل سلول‌های جدید, دوباره استفاده می‌شود. آهن در پلاسما به وسیله ترانسفرین انتقال می‌یابد و به صورت فریتین و هموسیدرین ذخیره می‌شود. بیش از 30% وزن این پروتئین حاوی آهن است. هموسیدرین معرف افزایش مولکول‌های فریتین است. به غیر از دفع آهن در دوره قاعدگی زنان, دفع روزانه آهن از پوست, مو, عرق, مخاط روده ای و ادرار به حدود mg/day9/0 در بالغین می‌رسد. دفع خون قاعدگی در حدود ml60 در ماه است که برابر دفع mg/day 5/0 آهن است.

RDA و تداخلات مواد مغذی

نیاز به آهن با رشد و دفع فیزیولوژیک آن, متناسب است. مردان حدود mg/day 1 و زنان در سن قاعدگی mg/day 5/1 آهن نیاز دارند. زنان یائسه نیازی در حد مردان دارند. نیاز به آهن در کودکان و در طول سه ماهه دوم و سوم بارداری افزایش می‌یابد. دریافت آهن در شیرخواران معمولاً به دلیل پایین بودن آهن شیر و محدود بودن ذخایر آهن در هنگام تولد, ناکافی است. این مسئله با دادن غلات غنی شده با آهن در 4 تا 6 ماهگی اصلاح می‌شود.

منابع غذایی

غذاهای دارای آهن بالا عبارتند از: دل و جگر, جوانه گندم, زرده تخم مرغ, میوه ها و بعضی دانه های خشک شده. مقادیر کمتری در گوشت قرمز, ماهی, ماکیان, اغلب غلات و سبزی‌های برگ سبز وجود دارد. شیر, لبنیات و بیشتر سبزی‌های ریشه ای و غده ای حاوی آهن کمی هستند.

ارزیابی وضعیت تغذیه ای

اندازه گیری‌های هماتوکریت و هموگلوبین برای تشخیص کم‌خونی به کار می‌رود, اما آزمایشات بیشتری جهت اثبات کمبود آهن نیاز است. برای رسیدن به این هدف, اندازه گیری فریتین سرم مفید است. تقریباً 1 میکروگرم در لیتر فریتین معادل mg8 ذخیره آهن است. بنابراین, فریتین پایین سرم با کاهش ذخیره آهن همراه است. اما عواملی مثل عفونت, بدخیمی و بیمای‌های التهابی ممکن است سبب افزایش کاذب فریتین سرم شوند. یافته های آزمایشگاهی نشان می‌دهد که در فقر آهن, کاهش آهن سرم با افزایش ترانسفرین و کاهش درصد اشباع TIBC همراه است. ریخت شناسی نمونه خون محیطی  و رنگ آمیزی مغز استخوان نیز مفید است.

علائم و نشانه ها و درمان کمبود آهن

کمبود آهن یکی از شایع ترین کمبودهای تغذیه ای در جهان است که موجب خستگی, رنگ پریدگی, افزایش ضربان قلب, تنگی نفس, احساس سوزش زبان, از بین رفتن پرزهای چشایی, کم‌خونی هیپوکرومیک میکروسیتیک می‌شود. خستگی و اختلال عملکرد شناختی و هوشیاری ممکن است در مراحل اوّلیه کمبود آهن و پیش از وقوع کم‌خونی اتفاق بیفتد. در ایران نیز بدلیل شیوع بالای کم‌خونی ناشی از فقر آهن، برنامه های مختلفی مانند مکمل‌یاری مادران باردار و شیرخواران، غنی سازی آرد و برخی دیگر از مواد غذایی، اطلاع‌رسانی در سطح عموم و تغذیه رایگان در مدارس اجرا شده است.

درمان با مکمل‌های درمانی حاوی فراورده های آهن جهت درمان کمبود آهن توصیه می‌شود. سولفات آهن خوراکی درمان انتخابی کمبود آهن است. تجویز این ترکیب به مدت 6 ماه یا بیشتر برای جایگزینی ذخیره مغز استخوان لازم است. بعضی از بیماران ممکن است در اثر مصرف مکمّل آهن, دچار عوارض گوارشی شوند که لازم است دوز اوّلیه کاهش و مقدار آن به تدریج افزایش یابد. در بعضی موارد, گلوکونات آهن به جای سولفات آهن استفاده می‌شود. تغییر رژیم غذایی روزانه باید شامل غذاهای حاوی آهن زیاد و ویتامین C جهت افزایش جذب آهن باشد. کمبود آهن بیشتر در شیرخواران, زنان باردار و در سنین باروری رخ می‌دهد. هنگامی که کمبود آهن در مرد یا زن یائسه اتفاق می‌افتد, باید به دنبال خونریزی به عنوان علّت احتمالی بروز کم‌خونی باشیم. زیرا خونریزی مزمن منجر به دفع آهن و سرانجام کم‌خونی فقر آهن می‌شود.